مروری بر مصادیق وقف در جامعه امروز | میراثی که جاودانه‌ات می‌کند

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ پدربزرگم در یک محله قدیمی زندگی می‌کرد. او چیز زیادی از مال دنیا نداشت جز یک خانه دوطبقه در یک محله معمولی. کسی نمی‌دانست توی دلش چه گذشته بود و چه شده بود. هرچه بود، براساس سنت وقف بین خودش و خدایش بود و نتیجه قول‌وقرارش با خدا، وقف یک طبقه خانه‌اش برای درراه‌ماندگان تا ابد. حالا که حکایتش را می‌نویسم، چند سالی است که از دنیا رفته است. محله هم عوض شده است و خانه‌ها را خراب کرده‌اند، اما خانه او همان خانه معمولی، هنوز هست و انگار به برکت وقف بناست تا ابد ماندگار باشد و باقیات‌صالحاتش برسد به روح او که یک فرد معمولی بود، اما با وقف برای خودش و خانه‌اش یک سرنوشت غیرمعمولی رقم زد. اگر می‌خواهید درباره وقف و اقسام و برکاتش بیشتر بدانید، در ادامه با ما همراه باشید.

سنتی از صدر اسلام

سنت حسنه وقف که براساس خیرخواهی و نوع‌دوستی بنا شده، یکی از سنت‌هایی است که از صدر اسلام رواج پیدا کرده است و تاکنون ادامه دارد. وقف از افتخارات دین اسلام است و از صدر اسلام تاکنون، انسان‌های خیر و نیکوکار هرگاه مشکلی در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم به‌وجود می‌آمد، با نهایت عشق و ایثار و قرار دادن اموال خود درصدد رفع آن برمی‌آمدند.

واقفی که مالی را وقف می‌کند، درحقیقت با اندیشیدن به آیندگان، به مفهوم زندگی ابدی و جاودانه بودن انسان معنا می‌دهد. نام وقف در صدر اسلام، «صدقه جاریه» بوده و درباره آن در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) چنین آمده است: «بهترین یادگار و میراثی که انسان از خود به‌جای می‌گذارد، سه چیز است: صدقه جاریه (وقف) که اجر و مزدش به او می‌رسد. دانشی که بعد از او (انسان) به آن عمل و از آن استفاده شود. فرزند شایسته‌ای که خیری دربر داشته باشد.».

فضیلت و پاداش وقف

درباره فضیلت وقف روایات متعددی آمده است. یکی از نتایجی که درباره اهمیت وقف و مفید بودنش برای واقف ذکر می‌شود، توجه به باقیات‌صالحاتی است که این عمل برای واقف به‌دنبال دارد؛ به‌طور مثال به سند صحیح از ابی‌عبدا... (امام‌صادق (ع)) نقل شده است که فرموده‌اند: «شخص بعد از مرگش اجری پشت‌سر ندارد، مگر سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان زنده بودنش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد.

روش هدایتی که او آن را سنت کرده باشد و بعد از مرگش به آن عمل شود و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»
به‌جز فایده و ثمره‌ای که وقف برای واقف دارد، این عمل دارای اثرات اجتماعی متعددی نیز هست. وقف، عملی خیرخواهانه است که با آینده‌نگری گره خورده است. نوعی نوع‌دوستی است که اثرات آن تنها در رفاه و معیشت مشاهده‌شدنی نیست. با نگاهی به تاریخچه وقف و انواع آن، می‌توانیم به اثرات این سنت اسلامی بر گسترش دانش، کاهش فاصله طبقاتی، ماندگاری هنر، نشر دین و... پی ببریم.

میراثی که تحول‌آفرین است

با نگاهی اجمالی به وقف می‌توان دریافت که هیچ محدودیتی برای وقف‌کننده درنظر گرفته نمی‌شود، البته تا زمانی که وقف مستلزم گناه و معصیت نباشد، عرصه آن همچنان رو به گسترش است، از نمونه زمینه‌های وقف می‌توان امور زیر را ذکر کرد.

ساخت مسجد

یکی از انواع مشهور وقف، ساخت مسجد به‌عنوان خانه خدا در روی زمین است که خود باعث گسترش، ترویج و تقویت دین می‌شود.

ساخت و اهدای کتابخانه

بسیاری از علما و فق‌ها و دانشمندان در طول قرن‌ها یا بانی ساخت کتابخانه برای ترویج علم‌اندوزی بوده‌اند یا مجموعه‌های نفیس خود را به کتابخانه‌ها اهدا کرده‌اند.

کمک به توان‌یابان

کمک به نابینایان، معلولان و کسانی که به بیماری سخت مبتلا بودند.

اطعام

مانند تهیه سفره‌های افطاری و سحری برای فقرا و افراد غریب در ماه مبارک رمضان.

وقف برای ابن‌سبیل

کمک به درراه‌ماندگان برای بازگشت به خانه و سرزمینشان، یکی دیگر از وقف‌های مشهور بوده که از گذشته رواج داشته است و هم‌اکنون نیز با توجه به افزایش هزینه‌ها می‌تواند مطلوب باشد.

کمک به نوعروسان

اعطای زیورآلات و وسایل زینتی به عروس‌های فقیری که به هنگام ازدواج، توانایی خرید آن را نداشتند.

کمک به رزمندگان

جالب است بدانید در گذشته وقف‌هایی برای کمک به رزمندگان و مجاهدان صورت می‌گرفته است؛ به‌طور مثال ایجاد پایگاه‌ها در مرز‌ها برای مجاهدان در راه خدا و مجهز کردن آن‌ها با ادوات جنگی و خرجی دادن به رزمندگان، همچنین توجه به خانواده‌های شهدا از این دست بوده است.

کمک به حیوانات

جالب است بدانید که درمان کردن حیوانات و پرندگان و نگهداری و مراقبت از مرغان اهلی، نیز از زمینه‌های وقف بوده است.

درختکاری

ایجاد بوستان‌ها و باغ‌ها ویژه رهگذران تا از سایه و میوه آن در طول سال بهره‌مند شوند.

ساخت مدرسه

ساخت مدرسه و همچنین صرف هزینه املاک و مستغلات برای تحصیل افراد و ساخت حوزه‌های علمیه، یکی دیگر از زمینه‌های بسیار مشهور وقف است که اثرات آن در جامعه مسلمین به‌خوبی مشخص است. بسیاری از مدارس اسلامی براساس وقف، ساخته و ماندگار شده‌اند.

محافظت از موزه‌ها و اهدای نسخ خطی

همان‌طور که گفته شد، افراد بسیاری نسخ خطی گران‌بهایی را در طول قرن‌ها به کتابخانه‌ها و گنجینه‌های نگهداری نسخ خطی اهدا کرده‌اند. محافظت از موزه‌ها، آثار باستانی و معمولی و....

ساخت بیمارستان‌ها

مراکزی پیشرفته برای معاینه و درمان بیماری‌های جسمی و روانی.

کمک به مادران

ایجاد مراکز «توزیع شیر» ویژه کمک به مادران شیرده، یکی از زمینه‌های جالب وقف بوده است که هم‌اکنون هم می‌تواند با انواع کمک به خانواده‌های دارای فرزند، به امر سلامت نسل آینده کمک کند.

آزادی اسیران

به وسیله فدیه دادن در ازای آن‌ها و دادن خرجی به آنان و خانواده‌هایشان. توجه دادن به زندانیان و سرپرستی از خانواده‌های آنان.

تسهیلات سفر و کمک به زائران

کمک به گزاردن فریضه حج به کسانی که توانایی مالی برای رفتن به حج را نداشتند. ایجاد کاروان‌سرا‌ها برای استراحت و ایجاد نانوایی‌ها برای پخت نان، تأسیس آبخوری‌ها، ایجاد سرویس‌های بهداشتی و....

کمک به زنان بی‌سرپرست

از گذشته، کمک به زنان بی‌سرپرست یا بدسرپرست معمول بوده است. به همین منظور خانه‌هایی به سرپرستی زنان برایشان فراهم می‌شد که ریاست آن را خانمی به‌عهده داشت تا اسباب صلح و آشتی زنان را مهیا سازد.

کمک به درگذشتگان

پرداخت هزینه تکفین و تدفین مردگان فقیر و غریب و همچنین ایجاد گورستان برای تدفین افراد فقیر، غریب و درراه‌مانده.

ساخت پل و فعالیت‌های عمرانی

در گذشته یکی از زمینه‌های وقف، شامل فعالیت‌های عمرانی مانند ساخت راه‌ها، گذرگاه‌هایی که مردم به وسیله آن‌ها می‌توانستند از رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و... گذر کنند و ساختن آسیاب‌های عمومی و.. بوده است.